İçinde bulunduğumuz günlerde yeni bir çağın eşiğinde olduğumuz, gelecek yüzyıllardan bugüne baktığımızda bu çağı önemli tarihsel kırılmaların yaşandığı bir çağ olarak adlandıracağımız yönünde ortak bir hissiyat var. Bilim insanları ve kanaat önderlerinden bizi beklemekte olana dair öngörülerde bulunması bekleniyor. Yakın gelecekte nasıl şekilleneceğine dair merak ve araştırmanın yoğun olarak gerçekleştiği alanlardan biri de şüphesiz eğitim. Tüm dünyada pandemi süreciyle hızlanan eğitimdeki dijital kırılmanın boyutlarının nerelere varabileceği, okulların, müfredatın, öğretmenlerin konumunun nasıl değişebileceği konusunda aktif bir düşünme ve tartışma sürecinin içindeyiz.

Eğitimin geleceğini tasavvur edebilmek için insanlık tarihi boyunca eğitimin gelişimini izlemek, eğitim sistemlerinin, okulların, müfredatın hangi saiklerle değiştiğini hatırlamak ve gözden geçirmek gerekiyor. İlk insanlarla birlikte eğitimin nasıl ortaya çıktığına baktığımızda eğitimin en asli fonksiyonun toplumların/grupların varlığını sürdürmek olduğu açığa çıkıyor. İnsan, tabiatı itibariyle doğuştan bakıma muhtaç bir varlık olarak dünyaya gelmektedir. Bu onun fıtratının sosyal boyutuna denk gelmektedir. Varlığını devam ettirmek için başkalarıyla iş birliği yapmaya, yer yer nefsinden feragat etmeye mecburdur. Bu nedenle insanlar topluluklar halinde yaşarlar. Toplumsal yaşam geliştikçe ve grubun ölçeği büyüdükçe toplumsal organizasyon da karmaşıklaşmaya başlar, kendine has üretim yapısı, kültür, değerler ve normlar ve siyasal organizasyonlar üretir. Hz. Âdem ve gönderilen diğer peygamberler de insan topluluklarının ürettiği tüm organizasyonları belirli ölçüde yeniden şekillendirip topluluklara ruh ve mana kazandırırlar. İnsanlar varlığını sürdürmek için bu gruplara muhtaç olduğundan grubun devamlılığı ortak bir öncelik haline dönüşür. İşte eğitim faaliyetleri topluluğun maddi ihtiyaçlarını gidermek için seçtiği üretim faaliyetinin devam ettirilmesi, inançların ve kültürün sürdürülmesi, karşılaştıkları problemlerin çözümünde geliştirdikleri yolların aktarılması gibi temel ihtiyaçlara matuf olarak her toplumda türeyen bir kurumdur.

Bilebildiğimiz kadarıyla insanlığın üretim faaliyetlerinin gelişimi avcılık toplayıcılık ille başlayarak tarım ve hayvancılığın ortaya çıkması, hemen ardından şehirlerin, zanaatların ve ticaretin gelişmesi, son olarak ise kitlesel sanayi üretiminin doğmasıyla devam etmiştir. Günümüzde ise üretim yapısındaki değişmeler ve kentlerin daha da büyümesi ile eğitim, sağlık, alışveriş, güvenlik gibi hizmetlerin üretiminin ticarileşerek üretimdeki payının birinci sıraya çıktığı, sanayi üretimi ve tarımsal üretimin sonradan geldiği bir üretim modunda hayatımızı sürdürüyoruz. Dünya tarihi boyunca insanların gündelik pratiklerini en fazla şekillendiren ve böylece hayata bakışını ve önceliklerini de belirleyen üretim faaliyetlerine dönük eğitimler, toplumların en fazla zaman ayırdıkları eğitsel faaliyetlerden biri olmuştur.  Kültür, inanç, değerler ve siyasal ve askeri ihtiyaçların karşılanmasına yönelik bilgi ve beceri kazandırma faaliyetleri ise toplumların eğitimden diğer temel beklentileri arasında gelmektedir.

Somutlaştırmak gerekirse 19. yy ortalarına kadar gençlerin büyük bölümü, tarım, zanaat ve ticaret faaliyetlerine yönelik olarak usta-çırak ilişkisi içerisinde ve işbaşında öğrenme sürecine tabi olmuşlardır. Buna mukabil kültür ve inanç merkezli eğitim yapan kurumların öğrenci sayılarının çağ nüfuslarının %10’unu geçmediği görülmektedir. Zira bu tür kurumsal eğitimlerin kayda değer bir finansmana ihtiyacı bulunmaktadır. İslâm devletlerinde medreselere, Avrupa’da ise üniversitelere veya üniversiteye hazırlayan Gramer Okulları ve Gymnasium gibi okullara giden öğrencilerin oranı 19. yy sonuna kadar bu oranları geçmemiştir. Bürokratlar ya da saray görevlilerin yetiştirilmesi için yapılan eğitim faaliyetlerinin de sınırlı bir insan grubuna yönelik yapılabileceği açıktır. Gençleri ve toplumu kitlesel olarak etkileyen eğitsel faaliyetler askerlik sürecindeki talimler, kilise ve camii gibi ibadethanelerdeki vaaz türü faaliyetler olmuştur. Avrupa’da manastırlar daha çok kırsal kesimlerde yer aldığından müdavimlerinin sayısı yine oldukça sınırlı olabilmiştir. İslâm dünyasındaki tekke, dergah gibi yaygın eğitim faaliyeti yapan tasavvufî kurumlar manastırlara kıyasla daha geniş kesimlere ulaşabilmiştir.

19. yy Avrupa modernleşmesi ile beraber eğitim alanında esaslı bir kırılma yaşanmaya başlamıştır. Bu dönüşüm eş zamanlı olarak tüm dünyayı etkisi altına almıştır. Son 40-50 yılda eğitimde ek birtakım dönüşümler yaşansa da hâlâ önemli ölçüde modern eğitim paradigması içerisinde eğitime baktığımızı söyleyebiliriz.  Sanayi devrimi sonrası büyük ölçekli üretim düzenine geçilmesi, sanayi etkisiyle artan kentleşme, milliyetçilik hareketleriyle imparatorlukların dağılarak ulus devletlere dönüşmesi, devletlerin merkezi bürokrasilerinin büyümesi gibi önemli değişimler eğitimin yaygınlığını, finansman ve yönetimini ve eğitimden beklentileri de radikal biçimde dönüştürmüştür. Yeni ekonomik, toplumsal ve siyasal düzende geleneksel olarak güvenlik ve adalet hizmetlerini yürüten devletler eğitim hizmetlerini de üstlenmeye başlamıştır. Böylece insanlık tecrübesinde kitlesel, pragmatik ve seküler eğitim ana paradigmaya dönüşmüştür. 19. yy’dan başlayarak günümüze gelen modern eğitim paradigmasını ana hatlarıyla kavradıktan sonra yakın gelecekte gerçekten önemli kırılmaların gerçekleşip gerçekleşmeyeceğine dair öngörülerde bulunmak mümkün olabilecektir.

Eğitimin kitleselleşmesi konusundaki dönüşüm çok hızlı ve çarpıcıdır. Genel olarak isteğe bağlı olan ve dinî kurumların-vakıfların desteği ve kişisel finansmanla gerçekleşen eğitim faaliyetlerinde zaman içerisinde devletler ücretsiz ve zorunlu eğitim hizmeti sunan bir aktör haline dönüşmüştür. 19. yy’da ilkokul eğitimi birçok ülkede yasal olarak zorunlu hale gelmeye başlamıştır. 1850’li yıllarda Avrupa’da %30 olan okuryazar oranları 1910’lu yıllara gelindiğinde %90’lara ulaşmıştır. Eğitimin kitlesel ve zorunlu olarak yapılmaya başlanması eğitimin tabiatını ve pedagojiyi temelden değiştirmiştir. Artık geleneksel olarak eğitim alan kişinin bireysel tercih, ilgi ve yönelimini sembolize eden ‘talebe’ kavramından bahsetmek güç hale gelmiştir. Modern pedagojide geliştirilen tüm yöntem ve teknikler, gerçekte eğitime talip olmayan çocuk ve gençlere nasıl ulaşılabileceği, çocukların nasıl motive edilebilecekleri ve kalıcı öğrenmelere sahip olabilecekleri problemleri etrafında şekillenmiştir denebilir.