Türkiye’de Doğu Türkistan davasının gerek siyasal gerekse de sosyal açıdan karşılık bulması 19. yüzyıllara kadar dayanmaktadır. Yakup Bey’in Osmanlı hilafetine tâbi olmasıyla Türkiye, yüzlerce yıllık vatanı olan Türkistan coğrafyasında siyasi egemenliği tekrar kurmuştu. O dönem Türkiye’si elbette iki yüz yıl öncesinin mutlak hâkim gücü değildi. Bilakis kendisi hasta adam olarak tanımlanmaktaydı. Buna karşın Türkiye binlerce kilometre uzaktaki soy ve dindaşlarını himayesi altına alarak cihanşümul tavrından ödün vermemiş. Çin ve Rusya’ya özelinde dünyaya karşı bu tavırla meydan okumuştur.

Yaklaşık iki yüz yılı bulan bu hemdem hali sebebiyle başta Türk dünyasının hazerfeni Mehmet Emin Buğra ve Türk dünyasının büyük ismi İsa Yusuf Alptekin, Doğu Türkistan davasının manevi merkezi olarak Türkiye’yi görmüş ve söylemlerinde buna çokça işarette bulunmuşlardır. Bu minvalde İsa Yusuf Alptekin ve arkadaşları 1978 yılında bugün İstanbul Fatih’te yer alan Doğu Türkistan Vakfı’nı kurmuşlardır. Bu vakfın faaliyet durumunu ileride ele alacağız. Bir diğer isim ise Mesut Sabri Baykozi’dir. Mesut Sabri 10 yıl gibi bir süre Türkiye’de yaşamış, Türkiye hükümetlerinden İttihat ve Terakki Cemiyeti ile tanışmış ve böylelikle milliyetçilik duygularına sahip olmaya başlamıştır. Bu isimlere değinme sebebimiz bu üç ismin de “üç efendiler” diye anılarak tüm Doğu Türkistanlılarca kabul gören liderler oluşu ve bu isimlerle Türkiye’nin doğrudan bağını sizlere göstermektir.

Bu tarihsel bağlantılardan ve tasarruflardan hareketle açıkça belirtebiliriz ki Türkiye, Doğu Türkistan davasının en önemli manevi merkezidir. Yazımızın konusu olan Türkiye’deki Doğu Türkistan kurumlarına değinmeden önce Türkiye’nin neden bu dava için önemli olduğuna değinmek bir zaruriyetti. Şimdi gelin Türkiye’de faaliyet gösteren Doğu Türkistan kurumlarını inceleyelim.

Uluslararası Doğu Türkistan STK’lar Birliği (UDTSB)

UDTSB, Doğu Türkistan kuruluşlarının uluslararası arenada ortak bir düşünce ile daha organize eylem yürütebilmeleri adına bir üst kuruluş olarak kurulmuştur. Birlik, Türkiye merkezli olup çatısı altında 20 üye kuruluş barındırmaktadır. Bu kuruluşlardan 5 tanesi yurt dışı merkezli olup çeşitli faaliyetlerde bulunmaktadır. Geri kalan 15 kuruluş ise Türkiye merkezli derneklerdir. Bu dernekler insani yardımdan insan haklarına; mesleki dayanışma derneklerinden gençlik eğitim ve kültür alanına kadar birçok farklı konuda teşekkül etmiş derneklerdir. Bu derneklerin neredeyse hepsi İstanbul merkezli olması yanı sıra Türkiye ve küresel anlamda işler yapmaktadır. UDTSB, aktif olarak Hollanda, İsveç, Malezya, Finlandiya ve Pakistan’da üye kuruluşlara sahiptir. Bu dernekler; Avrupa Doğu Türkistan Maarif Derneği Hollanda’da İsviçre Uygur Maarif derneği İsveç’te Uygur Malezya İlişkileri Derneği Malezya’da Ömer Uygur Vakfı Pakistan’da ve son olarak Finlandiya Uygur Kültür Derneği Finlandiya’dadır.

Birliğin halihazırda kendi yayınlarına göre 250 çalışanı olup 500’den fazla gönüllüsü mevcuttur. Birliğin yönetim kurulu başkanı Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Cemiyetinin de başkanı olan Hidayet Oğuzhan’dır. Kendisi 16 Ekim 1975 yılında Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrinde tüccar bir ailede dünyaya gelmiştir. Temel tahsilini Pakistan’da yapan Hidayet Oğuzhan; Uygurca, Türkçe, İngilizce, Arapça, Urduca dillerini iyi bilmektedir.

Birlik, özellikle 6 Şubat 2023 depreminde yapmış olduğu insani yardımlar ile Türk kamuoyunda başarılı bir tesir bıraktı. Bunun yanı sıra aylık olarak paylaştıkları raporlara göre özellikle Pakistan, Japonya ve Malezya’daki siyasi ve sivil olarak başarılı bağlantılara sahipler. Bu bağlantılarla gözüktüğü üzere düzenli ve sık sık ilişki kurulmakta yer yer Türkiye’de misafir olarak karşılarlarken yer yer de kendileri mezkûr ülkelerde ilişkileri derinleştirecek görüşmelerde bulunmaktadırlar.

Bunlara ilaveten birlik, gençlik teşkilatları sayesinde henüz başlangıç aşamasında da olsa başarılı bir sosyal medya çalışmaları yapmaktadır. İlaveten gençler arasında münazara, ihtisas okulları gibi eğitim ve kültürel faaliyetler de sürdürülmektedir.

ETHR (East Turkıstan Human Rights)

Doğu Türkistan İnsan Hakları İzleme Derneği, 2019 yılında Türkiye’de kurulmuştur. Başlıca kuruluşun amacı; Çin Komünist Partisi’nin Doğu Türkistanlılara karşı barbarca uygulamış olduğu soykırıma karşı Türk kamuoyunu bilgilendirmek, raporlar tutup soykırımı tescillemek ve Çin’e karşı bir kamuoyu oluşturmak olarak ifade edebiliriz. Özellikle 2023’te yayınlamış oldukları Kadın Raporu ve Doğu Türkistan İndeksi oldukça başarılı ve büyük yankı uyandıran çalışmalardı. Bu gibi yayın faaliyetlerine ilave olarak günümüzün en etkili iletişim aracı olan sosyal medya çalışmalarında da özellikle 2023-2024 yıllarında oldukça başarılı işler yapmaktalar. Bu sosyal medya çalışmalarında farklı topluluk ve kurumlarla da iş birliği yaparak Doğu Türkistan meselesini daha geniş kitlelere duyurmaktalar.

Merkezi İstanbul’da olan ETHR’nin halihazırda genel sekreteri Abdullah Udun’dur. Abdullah Udun, İstanbul’da ticaretle uğraşmakta Türkçe, İngilizce, Arapça ve Çince dillerini çok iyi derecede bilmektedir.

 İSTİKLAL TV

İstiklal TV; İngilizce, Arapça, Uygurca ve Türkçe yayın yapan 2006’da İstanbul’da kurulmuş olan bir yayın organıdır. Türkistan Basın ve Yayın Derneği’nin bir kuruluşu olarak faaliyet gösteren İstiklal TV, yeni medya anlayışını benimseyip sosyal medya üzerinden dijital yayınlar yapmaktadır. Aylık olarak 4 dilde dijital dergi yayınlamaktadır. Bu dergiler internet sitesinde erişime açıktır.

Ana yayıncılık gayesi Doğu Türkistan halkının dünyadaki gelişmeleri takip etmesini sağlamak, Çin ve dünyada vuku bulan olayları bir Doğu Türkistanlı gözüyle kamuoyuyla paylaşmak Türk ve İslâm alemine Doğu Türkistan hakkında en etkili ve en hızlı haberleri duyurmaktır. Böylelikle İstiklal TV, dünyada Doğu Türkistanlıların lehinde veya aleyhinde gelişen hadiseleri medya aracılığı ile tarihe not düşmektedir.   

Satuk Buğra İlim ve Medeniyet Vakfı

Satuk Buğra İlim ve Medeniyet Vakfı (Sim Vakfı), 2012 senesinde İstanbul’da kurulmuştur. Vakıf, Doğu Türkistanlı gençlere eğitim rehberliği ve yardımlarında bulunmaktadır. Sim Vakfı özellikle 2016’daki Türkiye’ye büyük göç ile gelen sonra genç ve çocukların milli ve manevi değerlerini koruyabilmeleri ve yeni toplumun kültürüne intibak edebilmelerine olanak sağlamak için birçok sosyal faaliyeti belirli bir program çerçevesinde yapmaktadır. Bu faaliyetler anaokulundan üniversiteye kadar bir kişinin eğitim hayatını tamamen kapsayacak şekilde kendisini göstermektedir. Vakfın misyonu sadece Doğu Türkistanlı gençler olmayıp tüm Türk-İslâm coğrafyasının gençlerini kapsamaktadır.

Vakfın ayrıca Konya şubesi de mevcuttur. Önceden Kahramanmaraş ve Kastamonu’da da şubeleri olan vakıf; 6 Şubat depremi sonrası öğrenci azlığından ötürü bu şubelerini kapatmıştır. Vakıf, İstanbul ve Konya’daki eğitim merkezlerinde mesleki ve üst düzey ana dil dersleri, Uygur tarihi ve dini derslere ek olarak bilgisayar eğitimi, robotik kodlama, İngilizce dersler verilmektedir. İlkokul, Ortaokul ve Lise öğrencilerine takviye dersleri (Matematik, Türk dili, Fen Bilimleri ve Sosyal Bilimler dersi) vermektedir.

Bu eğitimlerle ulaşmak istedikleri hedefler ise sırayla şu şekildedir:

• Türkistan coğrafyasında uzun zamandır süregelen zulüm nedeniyle gençlerimizdeki milli ve dini kimliğin zayıflaması, özgüven kaygı vb. halleri iyileştirmek, sağlam kişilik oluşturmak.
• Gençlerin daha da bilinçli, birleştirici, mutlu ve güçlü yetişmesi için çalışmak.
• Türkiye’de ve yurtdışında eğitim alan Türkistanlı öğrenciler ve diğer öğrencilerin de eğitimine katkıda bulunup, çeşitli alanlarda kendini yetiştirmeleri için fırsat yaratmak.
• Bilinçli, benlik duygusu güçlü, milli kimliğini unutmayan yeni nesiller yetiştirmek.
• Türk-İslâm coğrafyası ile ilgili fikirlere dayalı bilimsel araştırmalar ve akademik çalışmalar yapmaya olanak sağlamak.
• Milli ve manevi kimliğimize uyarlanmış planlarla etkili ve uzun vadeli bir eğitim sistemi oluşturmak.
• Türk-İslâm coğrafyasının çeşitli yerlerinden gelip eğitim alan öğrencilere burs ve yurt imkânı, gündelik ihtiyaçlarını giderilmesi, maddi yardımlarda bulunmak ve bu gibi meselelerin çözümü için çare aramak.^[1]

Doğu Türkistan Yeni Nesil Hareketi Derneği

Doğu Türkistan Yeni Nesil Hareketi Derneği, asıl faaliyetlerine 2012’de Genç Maarif adıyla Maarif Cemiyetinin gençlik kuruluşu olarak başlamış fakat daha sonrasında 2018’de müstakil bir dernek olarak kurulmuştur. Dernek, adından da anlaşılacağı üzere gençlerin yönetimde olduğu bir gençlik örgütüdür. Faaliyetleri ise Türk ve İslâm gençliğine ulaşıp onlara Doğu Türkistan davasını en etkili şekilde anlatmaktır. Bunun yanında Doğu Türkistanlı gençlerin eğitim ve yaşam koşullarına destek çıkarak onlara akranlık imkânı sunmaktadır.

Doğu Türkistanlı gençlerle aralarında bir uhuvvet köprüsü kurarak onların bilinçlerini korumayı, milli ve dini ananelerini muhafaza etmeyi böylelikle gurbet şartlarında Doğu Türkistan davasını en iyi şekilde müdafaa etmeyi amaçlamaktadırlar.

Mavi Hilal İnsani Yardımlaşma Derneği

Mavi Hilal Derneği; gurbette oldukça imkanları dar olan Doğu Türkistan halkının büyük bir fedakârlık ürünüdür. Mavi Hilal Derneği bir insani yardım kuruluşu olup başta Doğu Türkistanlıların iâşe ve geçimlerine destek olmanın yanında 6 Şubat depreminde Türk halkına kendi dar imkanlarından ayırdıkları yaklaşık 1,5 milyon lirayı bağışlamışlardır. Sadece bununla da kalmayıp bünyelerinde bulunan arama kurtarma ekipleri ile afet bölgelerinde aktif arama kurtarma operasyonlarında bulunmuşlardır.

Doğu Türkistan Vakfı

Doğu Türkistan Vakfı; daha önceden de bahsedildiği üzere efsane lider İsa Yusuf Alptekin’in tüm Türk-İslâm alemine bir mirasıdır. Vakfın kurucuları İsa Yusuf Alptekin ve arkadaşlarıdır. Vakıf binası İstanbul’un ortası olarak da bilinen Şehzadebaşı Camii’nin karşısında yer alan İbrahim Paşa külliyesindedir. Uzun dönem beklenen aktifliği sağlamayan vakıf, günümüzde özellikle yeni hizmete geçen kitap-kahve işletmesi ile gençlerin uğrak yeri olmuş durumda.

Vakıf, genel olarak bilimsel çalışmalar temelli faaliyetler yürütmektedir. Panel, sempozyum gibi bilimsel çalışmalar düzenlemek ve düzenlenen çalışmalara iştirak etmektedir. Bunlara ilaveten basım ve yayın işleri ile de ilgilenmektedir.

Doğu Türkistan Bölge Masası

Doğu Türkistan Bölge Masası (DTBM), üniversite öğrencilerinin Doğu Türkistan davasını çoklu disipliner bir bakış ve disiplinler arası bir usulle akademik olarak Türk kamuoyuna duyurmaya çalıştıkları bir topluluktur. 2021’de ilk eğitim faaliyetlerine başlayan DTBM, bu yıl üçüncü eğitim programını nihayete erdirdi. Şimdiye kadar yüzden fazla lisans mezunu veya lisans öğrencisine 10 farklı anabilim altında eğitim vermiştir.

DTBM’nin benzer eğitim kurumlarından farkı en önemli taraflı eğitimden ziyade interaktif bir eğitim sistemini benimsemek, konusunun en otoriter isimleri ile dersleri işlemek, mezun öğrencileri ile iletişimi sürdürmesi ve çağın gereği olarak sosyal medyada özgün içerikler üreterek Doğu Türkistan davasını birçok yönden aşılamaya çalışmasıdır. Ayrıca bu eğitimleri objektif kriterlere uygun olarak gerçekleştirmekte ve zulüm-mazlum temasının dışarısında Doğu Türkistan medeniyetini tanımak ve tanıtmayı misyon edinmektedir.

Dijital Hafıza Merkezi-Doğu Türkistan

Dijital Hafıza Merkezi, Genç İHH bünyesinde kurulmuş bir organizasyondur. Daha önceden DHM sadece Filistin üzerinde çalışmalar yaparken elde etmiş olduğu başarı ve getirmiş olduğu sesten ötürü DHM-DT konseptini ortaya koymuştur. DHM-DT internet sitesi altında Doğu Türkistan’ın şahsiyetlerinden coğrafyasına, Doğu Türkistan hakkında yazılmış kitaplardan Doğu Türkistan tıbbına kadar birçok konuyu içermekte ve bu bilgileri en öz ve en modern şekilde kamuoyuna sunmaktadır. İnternet sitesi yanında sosyal medyada özellikle Instagram üzerinden çalışmalar yapıp yüzbinlerce insana Doğu Türkistan’ın birçok yönünü tanıtmaktadır.

Görüldüğü üzere Sultan Abdülaziz ile başlayıp üç efendiler ile zirveye çıkan Türkiye’deki Doğu Türkistan bilincini günümüzde birçok vakıf, dernek ve topluluk türlü amaç ve usullerle farklı platformlarla diri tutmaya ve bu bilinci yaymaya çalışmaktadır.

^[1]Simvakfi. Hakkinda – Genel Bilgiler. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2024, https://simvakfi.org/hakkinda-genel-bilgiler/